بررسی اثر وزن و دوره انبارداری بنه بر نحوه تخصیص مواد فتوسنتزی در گیاه زعفران

زعفران با نام علمی Crocus sativus L. به عنوان گرانترین محصول کشاورزی و دارویی جهان جایگاه ویژه‌ای در بین محصولات صنعتی و صادراتی ایران دارد و عمدتا برای مصارف ادویه‌ای آن در سطح جهان مورد کشت و کار قرار می‌گیرد. علیرغم قدمت کشت زعفران، این گیاه در مقایسه با بسیاری از محصولات زراعی رایج در کشور از فناوری‌های نوین، سهم کمتری داشته و تولید آن بیشتر متکی بر دانش بومی بوده است. تکثیر زعفران به دلیل عقیم بودن آن منحصرا توسط بنه می‌باشد، لذا انتخاب و تهیه بنه برای کاشت این محصول از عوامل مهم تولید زعفران بوده و عملکرد نهایی بستگی زیادی به اندازه بنه مصرفی دارد. گل زعفران قبل از هر اندام هوایی دیگر ظاهر می‌شود و تشکیل گل و عملکرد اقتصادی زعفران در هر سال وابسته به ذخیره مواد فتوسنتزی در بنه زعفران در فصل زراعی قبل از آن می‌باشد به‌طوری که بنه در طی سال بعد، مواد فتوسنتزی مازاد خود را جهت تشکیل بنه‌های جدید و همچنین آغازش و تکامل گل به اندام‌های زیرزمینی منتقل می‌نماید.
اندازه بنه یکی از عوامل اصلی است که ظرفیت این گیاه را برای گلدهی تعیین می‌کند. مطالعات نشان داده است که رابطه نزدیکی بین اندازه بنه و گلدهی در زعفران وجود دارد. همچنین نتایج تحقیقی دیگر در این ارتباط حاکی از اثر مثبت اندازه بنه در میزان گلدهی زعفران می‌باشد. بررسی‌های دیگر نیز حاکی از وجود همبستگی مثبت بین وزن بنه زعفران با تولید بنه‌های دختری و عملکرد گل می‌باشند. وزن بنه از دیدگاه اقتصادی نیز دارای اهمیت است زیرا بنه‌های کوچک معمولا در سال اول گل نمی‌دهند و کاشت آنها مقرون به صرفه نمی‌باشند. نتایج حاصل از بررسی اثر وزن بنه در گل‌آوری زعفران حاکی از آن است که در بنه‌های با وزن کمتر از ۸ گرم توان گل‌آوری محدود است در حالیکه درصد گل آوری و مقدار گل بنه‌های بیش از ۱۰ گرم افزایش چشمگیری داشته و بنه‌های درشت از طریق تولید بنه‌های دختری بیشتر ظرفیت گل‌آوری و عملکرد را در سال‌های بعد افزایش دادند. همچنین محققان عنوان کردند که بیشترین تعداد گل و بنه دختری در بنه‌های با وزن حداقل ۱۱ گرم بدست آمد. براساس مطالعه دیگری در همین رابطه وزن بنه تاثیر زیادی بر تعداد گل‌های آن دارد و با افزایش آن بر تعداد گل‌ها افزوده می‌شود. قطر بنه نیز به‌عنوان شاخصی از اندازه و وزن بنه عامل مهمی در تعداد بنه‌های دختری و عملکرد گل زعفران عنوان شده است. تحقیقات انجام شده در هندوستان نشان داد که افزایش قطر بنه بر درصد گل‌آوری و تعداد برگ‌های زعفران اثر مثبت دارد و بر همین اساس کشت بنه‌های زعفران با قطر ۳ سانتیمتر به بالا و وزن تقریبی ۱۰ گرم را توصیه نموده‌اند.
در مرحله رشد رویشی زعفران که طولانی‌ترین مرحله فنولوژیکی آن محسوب می‌شود، برگ‌ها به‌عنوان اندام تولید کننده موادفتوسنتزی، مواد پرورده (آسیمیلاتهای) لازم را برای بنه‌ها و ریشه تهیه و به آنها منتقل می‌کنند. میزان مواد انتقال یافته به بنه و ریشه‌ها به سطح فتوسنتز کننده و راندمان فتوسنتز در واحد سطح برگ بستگی دارد. به علت توزیع فضایی و نحوه استقرار برگ زعفران در طی فصل رشد، برگ‌ها از نظر فیزیولوژیکی دارای راندمان فتوسنتز بالایی نمی‌باشند، به‌علاوه شاخص سطح برگ زعفران پایین است و در شرایط مطلوب شاید از ۵/۱ بیشتر نباشد. بر اساس نتایج تحقیقات دیگری نشان داده با تحلیل رفتن بنه‌های مادر، ریشه‌های بنه نقشی در جذب مواد غذایی ندارند و درشت‌تر شدن بنه دختری پس از این، مربوط به انتقال محتویات بنه مادر به بنه دختری و همچنین فتوسنتز برگ‌ها می‌باشد. پژوهشگران نیز گزارش کردند که در بنه‌های بزرگتر تقسیم سلولی و بدنبال آن رشد برگ‌ها نسبت به بنه‌های کوچکتر زودتر اتفاق می‌افتد. رشد زودتر برگ‌ها امکان استفاده بیشتر از شرایط محیطی و افزایش میزان مواد فتوسنتزی ساخته شده را به دنبال دارد و در نهایت موجب ایجاد بنه‌های بزرگ‌تر در پایان فصل رشد می‌شود.
نتایج برخی تحقیقات حاکی از آن است که انبارداری بنه زعفران باعث کاهش گلدهی بویژه در سال اول می‌گردد، با وجود این، بنه زعفران را می‌توان برای مدت چند روز تا چند ماه در انبارهای سرد و خشک در درجه حرارت ۵-۳ درجه سانتی گراد نگهداری کرد. محققان نشان دادند که تعداد و اندازه گل‌های تشکیل شده و عملکرد زعفران در هر بنه به طول دوره و شرایط ذخیره سازی بنه‌ها در سرما بستگی دارد به‌طوری که افزایش طول دوره سرما موجب کاهش تدریجی تعداد و اندازه گل شد. همچنین پژوهشگران گزارش کردند که شرایط محیطی کنترل شده در مرحله ذخیره سازی بنه‌ها، گلدهی را تحت تاثیر قرار داده و منجر به توسعه و ظهور سریعتر گل‌ها نسبت به برگ‌ها می‌شود.
طی تحقیقی که با هدف بررسی اثر وزن بنه زعفران و انبارداری آن بر عملکرد گل و نحوه تخصیص مواد فتوسنتزی به اندامهای مختلف آن بود. نشان داد که انبارداری بنه‌ها بر بیشتر صفات مورد مطالعه، تاثیر منفی داشت.
به طور کلی انبارداری بنه‌ها باعث عدم گلدهی آنها می‌گردد. این امر می‌تواند به دلیل فعال شدن جوانه‌های رویشی و مصرف ذخایر بنه باشد که خود سبب کاهش رشد بالقوه جوانه‌های زایشی و متعاقب آن عدم گلدهی شده است. در منابع مختلف نیز به تاثیر سوء انبارداری بنه‌ها بر تولید گل اشاره شده است و بر همین اساس انبارداری بنه‌ها توصیه نمی‌شود. گزارش شده است که تشکیل گل در گیاه زعفران رابطه مستقیم با اندازه بنه دارد و رابطه کمی بین تولید گل و اندازه بنه ملاحظه شده است. بنه‌های درشت از طریق تولید بنه‌های دختری بیشتر و درشت‌تر ظرفیت گل آوری و عملکرد مزرعه را در سالهای بعد افزایش می‌دهند. بر این اساس به نظر می‌رسد عملکرد بالاتر گل در گروه‌های وزنی بالاتر به توانایی بیشتر این بنه‌ها در تولید جوانه‌های زایشی در نتیجه وجود ذخایر غذایی بیشتر مربوط باشد. به طور کلی با توجه به نتایج این آزمایش به نظر می‌رسد برای حصول عملکرد بالاتر لازم است کشت بنه‌ها بلافاصله پس از برداشت صورت گرفته و نیز از کشت بنه‌های کوچک اجتناب نموده و بنه‌هایی با وزن ۱۵-۹ گرم برای کشت انتخاب شوند.

منبع
برگرفته از مقاله بررسی اثر وزن و دوره انبارداری بنه بر نحوه تخصیص مواد فتوسنتزی در گیاه زعفران در مجله پژوهشهای زراعی ایران، جلد ۵، شماره ۱ سال ۱۳۸۶